Mira Brtka i Andy Warhol: jedan (ne)mogući susret
Na prvi pogled, neka poređenja izgledaju nemoguća. No, to ne znači da se ne mogu poduzeti i primeniti. Ne radi se o drskosti – Endi Vorhol i Mira Brtka su stvaraoci različitih statusa među kojima ima i mnogo međusobnih sličnosti. Radi se o umetnicima iste generacije: Endi Vorhol je rođen 1928, Mira Brtka dve godine kasnije. Sličnog su porekla – Vorhol je rođen u Pitsburgu u porodici iseljenika iz slovačkog sela Mikovo, nedaleko od gradića Medzilaborce (gde je sada jedan od dva njegova muzeja, drugi je u Pitsburgu); Brtka je vojvođanska Slovakinja rođena u Novim Banovcima a jedan deo svog srednjoškolskog školovanja je provela u Bratislavi.
Svaki na svoj način, Vorhol i Brtka su u vreme šezdesetih godina ptoeklog veka uključeni u tada aktuelne tokove svetske umetnosti.
Tokom 1961. godine Endi Vorhol u Galeriji Ferus u Los Anđelesu postavlja izložbu sa 32 slike Campbell׳s Soup i tako se ustanovljava kao jedan od rodonačelnika pop-arta. Ubrzo će Vorhol postati uvniverzalni simbol infiltritanog umetnika, aktivnog učesnika svakodnevnih zbivanja. Delo Vorhola je od nastanka pa sve do aktuelnog trenutka, konstituent svetskog komunikacijskog vizuelno-komunikacijskog poretka; važan elemnt procesa sociološke demokratizacije umetnosti i umetničkih zbivanja. To delo je utkano u potrošačko društvo, reklamu, film, modu, najrazličitije pojavnosti u primenjenim umetnostima, u filozofiju svakodnevlja…
U isto vreme, tokom šezdesetih godina prošlog veka, Mira Brtka je, posle okončane Akademije likovnih umetnosti u Rimu, aktivna na tada veoma značajnoj i važnoj rimskoj umetničkoj sceni kao akter postenformelističkih, geometrijskih te minimalističkih („bele slike“). tendencija… U Rimu samostalno izlaže u uglednoj Galeriji Arflex (1964) a potom i na tada veoma značajnoj izložbi Forme presenti (1965). Istovremeno, Brtka je članica internacionalne umetničke grupe Illumination (1967) koju je osnovao japanski umetnik Nobuya Abe a kojoj su, osim nje, pripadali danas veoma poznata američka umetnica Marcia Hafif, dvojica italijanskih slikara Paolo Pateli i Aldo Schmidt, te Milena Čubraković. Interesantan je podatak da je Mira Brtka bila učesnik pokreta Arteideologia čija je centrala u Italiji, a koji potiče još od vremena delovanja Biroa za preventivnu imaginaciju osnovanog u Rimu 1970. godine, u kojem je ona delovala zajedno sa grupom umetnika među kojima su bili Bojs, Kristo, Pistoleto, Rihter, Kunelis, Doracio i drugi. Tokom 1965. godine na Medjunarodnom simpozijumu umetnika, kritičara i istoričara umetnosti u San Marinu i Riminiju bila je jugoslovenski predstavnik, direktno sarađujući sa Karlom Đulijom Arganom, jednim od najvećih autoriteta u teoriji moderne umetnosti. U ovdašnju umetničku scenu Mira Brtka se uključuje 1971. godine, kada u Galerije savremene likovne umetnosti Vojvodine u Novom Sadu, prezentuje svoje slikarstvo u kojem je ostvarena „simbioza principa organske i geometrijske apstrakcije izrazito aktivnog kolorita čije su bojene zone odvojene tvrdim ivicama, gradeći tip slike u duhu osnovnih plastičkih postulata slikarske kulture poznog modernizma“ (Denegri).
I Vorhol i Brtka su se bavili filmom. Tokom 1963. godine Endi Vorhol snima svoje prve filmove Spavanje, Poljubac, Jedenje. Dugim statičnim kadrom beleži uobičajene, spore i ponavljajuće radnje kojima drastično podriva osnovna filmska načela i konvencije… Tokom 1966. godine počinje da se bavi multimedijalnom produkcijom i tada nastaje film Devojke iz Čelzija. Njegov poslednji film Endi Vorhol je nevaljao, snimljen je 1977. godine.
Pre rimske Akademije likovnih umetnosti, Mira Brtka je još 1955. godine diplomirala na Akademiji za pozorišnu i filmsku umetnost u Beogradu, na otseku filmske režije u klasi profesora Slavka Vorkapića. Njeno filmsko stvaralaštvo se kretalo od animiranih i dokumentarnih filmova pa sve do značajnih igranih filmova ostvarenih u Italiji, Slovačkoj i kod nas. Bila je asistent režije Otakara Vavre u filmu Protiv svih (1956); režirala je dokumentarne filmove Svet maraka i Prozor u daljinu (1958). Saraduje sa Nikolom Majdakom na realizaciji prvog filma Beogradske škole crtanog filma Solista za koji je napisala scenario. U Italiji sarađuje sa Đaninijem i Luzatijem na realizaciji crtanog filma Svraka grabljivica koji je bio kandidovan za nagradu Oskar. Sarađuje sa filmskim rediteljem Pietrom Đermijem kao asistent režije u filmu Prokleta prevara, potom i sa rediteljom Paolo Pietranđelijem učestvuje u snimanju filma Leteće svinje (1968). Kod nas se bavi dokumentarnim filmom (Partizanske baze, Slovaci) a 1970. godine dobija poziv Stipe Delića da učestvuje u radu na realizaciji filma Sutjeska. Uradila je i nekoliko dokumentarnih filmova o umetničkim manifestacijama (Venecijanski bijenale, Terra)…
Vorhol, Brtka: moda
Jedna od nametnutih mogućih podudarnosti u opusima Vorhola i Brtke stiče se u susretu njihovih „sporednih“ umetničkih aktivnosti. Naime, oba umetnika su se bavili modom – svaki na svoj način.
Tokom 1949. godine Vorhol se iz Pitsburga preseljava u Njujork. Septembra meseca te godine objavljen mu je jedan reklamni crtež (Uspeh je imati zanimanje u Njujorku) u časopisu „Glamur“. Potom radi seriju reklamnih ilustracija za cipele „Miler“, aranžira izloge u robnoj kući „Bonvit Teler“. Ubrzo dobija nagade od Kluba umetničkih direktora za reklamne crteže za „Milerove“ cipele. Jedan njegov crtež na temu cipela je, sa velikim uspehom, prezentovan na izložbi Novi američki crtež u Muzeju moderne umetnosti u Njujorku i biva nagrađen od Američkog instituta za grafiku. Posle toga slika monumentalne crno-bele slike sa motivima cipela te seriju radova Dance Diagram (1962) sa motivima označenih đonova… Dakle, cipele su imale izuzetno značajnu ulogu u procesu razvoja Vorholovog slikarstva. Zapravo, to je jedna od najranijih činjenica kojom će se u njegovoj umetnosti nagoveštavati filozofija pop-arta i koncept potrošačke umetnosti u potrošačkom društvu… Od partikularnih situacija (aranžiranje cipela u izlogu), preko primenjeno umetničkih poduhvata (skice modela cipela) pa sve do artističkih akcija (crteži i slike sa temom cipela) – Endi Vorhol je izgradio jedan zanimljiv i ozbiljan separatni tematski opus unutar svog ukupnog dela. Cipelama se Vorhol bavi i tokom poznih godina svoje umetnosti i svog životnog puta, kada 1980. godine ostvaruje seriju grafika Cipele sa dijamantskom prašinom i tako „zatvori“ jedan tematski krug od bitnog značaja za definisanje ukupnog konceptualnog stava čitave njegove umetničke filozofije.
Mladi Vorhol je svojim ranim radovima koji pripadaju domenu mode hodio ka „čistoj“ umetnosti – dospevši tako do univerzalne inauguracije pop-arta, verovatno najadekvatnije umetničke filozofije primerene vremenu šezdesetih, atmosferi uznapredovalog potrošačkog društva i alijenacije. Mira Brtka je svoje zanimanje za modu iznašla „na sporednom koloseku“ svojih već ustanovljenih umetničkih aktivnosti. Naime, prilikom rada na filmu Krilate svinje (1968), kao saradnik značajnog italijanskog filmskog reditelja Paola Pietranđelija, ova umetnica otkriva svoj kreatorski dar. Ona tada koncipira kostime za pomenuti film ali počinje da stvara i modne kreacije unoseći slovenske elemente i kolorit u moderno odevanje, što daje pečat italijanskoj modi tog vremena. Od tada postoji izraz – camicione slavo (slovenska košulja) kako je to zabeleženo u tadašnjem modnom časopisu Vogue. Takve haljine su tih poznih šezdesetih godina bile u modi i kod nas a Brtka ih je ostvarivala zahvaljujući saradnji sa tadašnjim beogradskim Centrom za modu te sa uglednim Jugoexportom… Osim toga formu za kroj svojih haljina Brtka „izvlači“ iz svog tada već dobro utvrđenog geometrijskog slikarstva. Taj kroj je geometrijskog karaktera, definisan je pravilnim linijama, šnit je jednostavan, a konačna forma haljine se dobija pravilnim presavijanjem i zašivanjem… U potom ostvarenim haljinama, postoji nekoliko kolekcija koje su po svom kolorističkom konceptu i strukturi – veoma bliske likovnim ostvarenjima Brtkinog tadašnjeg postenformelističkog a potom i geometrijskog slikarstva…
Životu i radu potrebno je nešto iz umetnosti (a ne obrnuto) da bi se preobrazili, prestali da budu mukotrpni i turobni, neslobodni i nestvaralački.“ – zapisuje Slobodan Mijušković u povodu jednog sasvim drugačijeg umetničkog konteksta. No, ta konstatacija je primenjljiva i u ovom slučaju. Izložbom je uočena infiltracija umetnosti Vorhola i Brtke u svakodnevni život. Uostalom, teoretičar umetnosti i estetičar Đilo Dorfles (Gilo Dorfles) u svojoj knjizi „Moda“ navodi da je upravo „moda jedna od najvažnijih društvenih pojava, jedan od najpouzdanijih aršina za merenje psiholoških, psihoanalitičkih i društveno-ekonomskih motivacija čovečanstva – baš kao i umetnost“. No, sa umetnošću je povezuje imperativ neprestanog obnavljanja, stalna potraga za novim rešenjima: u tom smislu su se, zasigurno, modi svojevremeno posvetili i Vorhol i Brtka. I tako ostvarili mogućnost jednog (ne)mogućeg susreta dva umetnika u izložbi koja je pred nama.
Sava Stepanov
Izložba: Mira Brtka i Andy Warhol: jedan (ne)mogući susret
Organizatori: Novosadski Sajam i Galerija Belart
Direktorica izložbe: Vesna Latinović
Autor: Sava Stepanov
Dizajn postavke: Ljubomir Maksimov
Dizajn cipela: Igor Todorović DESIGN&DESIREE
23. februar – 1. mart 2011. godne
Kongresni Master centar Novosadskog sajma, Novi Sad